کاخ سعدآباد، یادگار دوران قاجار و پهلوی
مجموعه کاخ سعدآباد یکی از جاهای دیدنی پایتخت، یادگار دوران قاجار و پهلوی است که محل اسکان و استقرار تابستانی شاهان بوده است. این مجموعه که در شمال تهران و منطقه دربند و در ارتفاع 1650 تا 1800 متری از سطح دریا قرار گرفته، از سمت شمال با رشته کوه‌های البرز، از سمت جنوب با میدان و منطقه تجریش، از سمت مشرق با محله گلابدره و از سمت مغرب با منطقه ولنجک همسایه است. این عمارت در زمینی به مساحت 110 هکتار بنا شده و دارای حدود 180 هکتار جنگل طبیعی، گلخانه، باغ، قنات، چشمه و خیابان است. از وسط مجموعه سعدآباد رودخانه جعفرآباد جریان دارد.
کاخ‌های عمارت سعدآباد
عمارت سعدآباد در زمان قاجاریه ساخته شد، از آن پس تاکنون گذر 4 دوره تاریخی را پشت سر گذاشته است. پس از احداث مجموعه در دوران قاجار این عمارت تبدیل به اقامتگاه ییلاقی پادشاهان قاجار شد. پس از کودتای سال 1299 عمارت سعدآباد توسط خاندان اکبری به تصرف درآمد. تقریبا در همین زمان و پس از مستقر شدن رضاخان در کاخ سعدآباد، به تدریج 18 کاخ با فاصله‌های متفاوت از بناهای قاجاری با سبک معماری متفاوت، جهت اسکان خانواده‌های پهلوی ساخته شد. کاخ لیلا پهلوی (کوچک‌ترین دختر محمدرضا پهلوی) آخرین و جدیدترین این کاخ‌ها بوده است. بعد از وقایع انقلاب سال 1357 این مجموعه به صورت موزه درآمده است و برای بازدید گردشگران درنظر گرفته شده است.
در دوران پهلوی اول (انقراض سلسله قاجاریه و تاجگذاری رضاشاه) باغ سعدآباد با رودخانه دربند سیراب می‌شده است. اما در دوران پهلوی دوم (حکومت رضاشاه) نیمی از آب رودخانه به کشاورزان و رعایا داده می‌شد، به همین دلیل آب رودخانه دربند برای سیراب کردن باغ سعدآباد کافی نبوده و از 12 رشته قنات احداث شده، استفاده می‌کردند.
1- کاخ بهمن
این کاخ محل سکونت بهمن پهلوی (پسر غلام‌رضا پهلوی) بوده است که مربوط به دوره دوم پهلوی است. کاخ بهمن در کنار درب شمالی دربند واقع شده و از زیباترین عمارت‌های این مجموعه می‌باشد. این کاخ که مجاور موزه مردم شناسی قرار گرفته است، مدتی دفتر یونسکو در ایران و مدتی نیز مرکز آموزشی مجموعه سعدآباد بوده است. اما در حال حاضر تبدیل به دفتر مدیریت موزه مجموعه شده است.
محل دفتر یونسکو (UNESCO) در کاخ سعدآباد در تهران
یونسکو که از سازمان‌های تخصصی وابسته به سازمان ملل متحد است، در پاریس و در سال 1945 تاسیس و تشکیل شد. تمام 195 کشور عضو یونسکو دارای دفتر و پایگاهی در کشور خود هستند، در ایران چنین پایگاهی از سال 1382 فراهم شد که مکان دفتر یونسکو در مجموعه فرهنگی – تاریخی سعدآّباد قرار دارد. در ابتدا کاخ یا ساختمان بهمن دفتر یونسکو بوده است.
2- کاخ احمد شاهی
شروع ساخت این کاخ از سال 1297 (اواخر سلطنت احمدشاه قاجار) بوده است که تا زمان وزارت جنگی رضاخان ادامه داشته است؛ این کاخ به عنوان قدیمی‌ترین کاخ سعدآباد شناخته می‌شود که در حال حاضر امکان بازدید عمومی ندارد و در حال مرمت است.
این کاخ پس از انقلاب مدتی به عنوان پایگاه مرکزی بسیج خواهران استان استفاده می‌شده است.
3- کاخ اختصاصی
کاخ اختصاصی یا موزه تاریخ طبیعی پیشین؛ این نام به این دلیل است که مدتی پس از انقلاب این کاخ، موزه تاریخ طبیعی بوده است، اما اکنون در اختیار نهاد ریاست جمهوری است. کاخ اختصاصی در غرب موزه هنرهای زیبای سعدآباد قرار دارد و امکان بازدید عمومی ندارد.
4- کاخ ملکه مادر
کاخ ملکه مادر یا ساختمان جمهوری در حال حاضر در اختیار نهاد ریاست جمهوری است، جهت استفاده و پذیرایی از مهمانان خارجی دولت.
این کاخ تا قبل از تبعید رضاشاه به جزیره موریس محل اسکان او بوده است. همچنین تاج الملوک (مادر شاه) نیز تا زمان انقلاب در این کاخ زندگی می‌کرده است.
در حال حاضر این ساختمان محل اقامت مهمانان ویژه دولت ایران است و غیرقابل بازدید برای عموم.
5- کاخ رضا شاه پهلوی
کاخ شهوند یا کاخ سبز یا قصر سنگی کاخ مرمر، محل اقامت تابستانی پهلوی اول، بر روی تپه‌ای به نام علیخان و به صورت ساختمانی نیمه کاره متعلق به همین شخص بوده است. پس از خرید این ملک از علیخان توسط رضاشاه، نقشه اصلی کاخ با وسعت حدود 1203 متر مربع به وسیله استاد جعفر کاشانی معروف به معمار باشی در دو طبقه طراحی شد؛ ساخت کاخ از سال 1301 (دوران وزارت جنگی رضاخان) شروع شد و تا سال 1307 (اوایل سلطنت رضاشاه) به طول انجامید. در این کاخ از سنگ‌های مرمر کمیاب معادن ایران استفاده شده است؛ سنگ سبز مربوط به معدن خمسه زنجان و سنگ مرمر خراسان. به همین دلیل به نام کاخ مرمر نیز شناخته می‌شود. در ستون‌های ورودی و سردر کاخ از سنگ مرمر خراسان به طور خاص استفاده شده است که با نقش‌ها و الگوها و موتیف‌های ایرانی و اروپایی تزیین شده؛ که بعد از بازسازی قصر سنگی مرمری به کاخ شهوند تغییر نام داد.
برای جلوگیری از شکسته شدن ملات سنگ‌ها در اثر انبساط و انقباض از سرب استفاده شده است.
از مهم‌ترین شاخصه‌ها و رویدادهای این کاخ، پیمان سعدآباد است که بین ایران، ترکیه، افغانستان و عراق، در سال 1316 بسته شد.
تزیینات کاخ عبارتند از :
- *4 ستون عاج فیل در ورودی تالار و پس از گذشتن از پله‌ها قرار دارد.
- *روی تمامی آیینه‌کاری‌های ظریفِ تالار آیینه، گل‌های گچی تزیین شده؛
- *کار تذهیب دیوارها اثر استاد حسین بهزاد می‌باشد؛
- *قالی 70 متری اتاق اثر عبدالمحمد عمواغلی در مشهد است؛ نکته قابل توجه این است که نقش وسط قالی با طرح سقف تالار همخوانی دارد. این قالی با ابریشم ریزبافت و خاص و در طی 7 سال بافته شده است.
- *یک دست مبل مربوط به دوره قاجارکه کوبلن دوزی شده و تماما کار دست است،
- *پنجره‌های تالار مزین به پرده‌ای نقره‌فام است که به چوب پرده منبت‌کاری متصل شده است.
- *دو میز کنسول مربوط به دوره ناپلئون بناپارت
- *چندین مبل و مجسمه فرانسوی مربوط به دوره لویی شانزدهم
زیباترین قسمت این ساختمان دفتر کار رضاشاه است که در سالن آیینه‌کاری قرار گرفته است. زیباترین و کمیاب‌ترین خاتم‌کاری‌های دنیا دیوارهای این اتاق را مزین کرده است.
در طرف راست سالن آیینه، اتاق انتظار قرار دارد که با پرده‌ای با ریشه‌های آویزان نقره‌ای و همچنین مجسمه و شمعدان‌های طلایی که از چند کشور اهدا شده است، تزیین شده. نکته قابل ذکر این است که اتاق انتظار در زمان پهلوی دوم مبله و تزیین شده است.
در طرف چپ سالن آیینه، اتاق خواب رضاشاه قرار گرفته که با آیینه‌کاری‌های بسیار ظریف پوشیده شده است. تا قبل از سال 1350 که سرویس خواب به این اتاق اضافه شده است، یعنی در زمان حکومت رضاشاه هیچ مبلمان و تختی در این اتاق وجود نداشته است.
6- کاخ سفید
کاخ سفید یا کاخ موزه سفید یا کاخ شاه پهلوی یا کاخ ملت، محل اقامت تابستانی پهلوی دوم، بزرگ‌ترین کاخ سعدآباد در 2 طبقه با زیربنایی حدود 5000 مترمربع است. این کاخ از مجموعه 54 قسمت مختلف تشکیل شده است که تنها شامل 10 تالار تشریفاتی می‌باشد. دلیل نامگذاری این کاخ به دلیل رنگ سفید نمای آن می‌باشد. علاوه بر این که این کاخ اقامتگاه تابستانی محمدرضا شاه و فرح بوده، امور تشریفاتی و اداری نیز در اینجا انجام می‌شده است. در زمان محمدرضا شاه زمانی که مهمانان ویژه‌ای همچون رییس جمهور امریکا (جیمی کارتر) و رییس جمهور فرانسه (چارلز دوگل) به ایران می‌آمدند، در این کاخ اقامت داشتند.
در این کاخ تنها تندیس بجامانده از دوران پهلوی که مجسمه برنزی رضاشاه با چکمه‌های سربازی است، حفظ و نگهداری می‌شود. این تندیس، مجسمه‌ای تمام قد از رضاشاه که در لباس سربازی است، بوده، ولی در زمان انقلاب و در اهواز تخریب و تکه‌تکه شده است و تنها قسمت انتهایی مجسمه باقی مانده است.
برای تزیین نمای بیرونی از سبک رومی – ایرانی استفاده شده که در چهارسوی فضای سرپوشیده کاخ، چهار ستون بزرگ و اصلی قرار داده شده؛ همچنین در اطراف سقف مرکزی چهار نورگیر تعبیه شده است.
7- کاخ سیاه
کاخ سیاه یا کاخ اسود یا موزه هنرهای زیبا یا دفتر وزیر دربار شاهنشاهی؛
این کاخ 3 طبقه که 3600 متر مربع زیربنا دارد و مربوط به دوران رضاشاه پهلوی است، در جنوبی‌ترین قسمت سعدآباد قرار گرفته است. کاخ سیاه از سال 1361 با عنوان موزه هنرهای زیبا معرفی شد؛ در حالی که تا قبل از آن و حدود یک دهه (از سال 1346 تا 1357) محل اقامت وزرای دربار بوده است. به دلیل استفاده از سنگ‌های مرمر معدن ولی‌آباد چالوس به کاخ سیاه معروف شده است.
8- کاخ شمس پهلوی
کاخ شمس یا موزه مردم شناسی یا موزه هنر و مردم یا موزه پوشاک سلطنتی؛
این کاخ 2 طبقه در زمینی به مساحت 2600 متر مربع، در ضلع شمال غربی سعدآباد ساخته شده که ساخت آن پس از 4 سال در سال 1318 به پایان رسید. در این ساختمان از سبک معماری ایرانی (دوره ساسانی) – اروپایی (به خصوص آلمانی) استفاده شده است.
