موزه جواهرات سلطنتی : گنجینه تاریخ و فرهنگ کهن ایران
موزه جواهرات سلطنتی یا ملی در ساختمان بانک مرکزی خیابان فردوسی تهران یا به عبارت دقیق‌تر در خزانه بانک مرکزی ایران قرار دارد، شاید به همین دلیل به آن خزانه جواهرات سلطنتی نیز می‌گویند. این موزه در گاو صندوق‌هایی که در سال 1344 ساخته شده است، قرار دارد که ضخامت هر یک از دیوارهای آن به 1 متر نیز می‌رسد. جواهرات چندین دوره از دوران تاریخ ایران در این موزه قرار گرفته است؛ این دوران‌ها عبارتند از صفویه، افشاریه، قاجاریه و پهلوی. مسئله‌ای که باعث شگفتی است،
ارزش جواهرات این موزه است، چه ارزش واقعی و حتی چه ارزش تقریبی؛ برجسته‌ترین کارشناسان جواهر دنیا هم نتوانسته‌اند، در این زمینه تخمینی بزنند. اما می‌توان گفت که جواهرات موزه سلطنتی، پشتوانه 75% اسکناس‌های کشور می‌باشد.
الماس دریای نور
بعد از حمله نادرشاه افشار به هندوستان الماس‌های دریای نور و کوه نور به عنوان غنیمت به ایران وارد شدند. برخلاف انتظار این دو الماس، در رنگ و تراش هیچ شباهتی به هم ندارند و نزدیکی نام الماس‌ها کاملا اتفاقی است.
احتمال می‌دهند که الماس دریای نور چیزی در حدود هزار سال پیش کشف و استخراج شده است. دریای نور یکی از مشهورترین و بنام‌ترین جواهرات دنیا است، همچنین در بین تمام جواهرات و نگین‌های سلطنتی ایران، دارای درشت‌ترین الماس برلیان است و همین امر آن را در رتبه و جایگاه اول جواهرات ملی کشورمان قرار می‌دهد.
شاهرخ میرزا، نوه نادرشاه افشار، بعد از قتل او صاحب این گنج بی‌مانند شد؛ بعد از شاهرخ میرزا به دست لطفعلی خان زند رسید؛ اما با شکست لطفعلی خان توسط آغا محمدخان قاجار، الماس دریای نور به دست سلسله قاجار رسید؛ علاقه ناصرالدین شاه به دریای نور به دلیل اعتقاد او به این مطلب بود که در تاج کوروش کبیر به کار رفته است، به همین دلیل گاهی اوقات از این سنگ درخشان و زیبا در کلاه خود استفاده می‌کرد و یا به سینه خود می‌آویخت. به همین دلیل و برای نصب بر روی کلاه در یک قاب شیر و خورشید قرار داده شده بود.
ژان باپتیست تاورنیه (Jean-Baptiste Tavernier) از بزرگ‌ترین سیاحان و گردشگران فرانسوی قرن 17 میلادی که در شناساندن ایران به دیگر کشورها نقش بسزایی داشته است، در مورد الماس دریای نور می‌نویسد که الماسی صورتی رنگ را در سال 1642 میلادی در مشرق زمین دیده است و آن را الماس یا لوح بزرگ (Grand Table Diamante) می‌نامد که با توجه به اندازه 242 قیراطی الماس این نام توسط او داده شده است. مدت‌ها بعد در سال 1965 میلادی، دانشمندان کانادایی با توجه به اندازه و رنگ الماس نامبرده شده در کتاب تاورنیه، به این عقیده رسیدند که این الماس همان الماس دریای نور معروف بوده است. اما وزن کنونی الماس دریای نور 182 قیراط است!!!! این دانشمندان معتقدند که در اصل الماس دریای نور و الماس نور العین یک قطعه الماس بوده است که به دو تکه قسمت شده، تکه بزرگ‌تر، دریای نور نام گرفته و تکه کوچک‌تر، نور العین با وزن 60 قیراط.
الماس کوه نور کمی پایین‌تر از یاقوت سرخ قرار گرفته است.
این نکته مهم قابل ذکر است که کمیاب‌ترین رنگ الماس، رنگ صورتی آن است.
تاج کیانی
این تاج اولین تاجی است که بعد از دوران ساسانیان به این شکل و سبک و سیاق ساخته شده و در مراسم تاج‌گذاری پادشاهان و سلاطین قاجار استفاده می‌شده است.
تاج کیانی مشهور به تاج فتحعلی شاه می‌باشد و با الماس، یاقوت، زمرد و 1800 قطعه مروارید تزئین و آراسته شده است. سه رنگ زمرد، یاقوت و مروارید یادآور پرچم ایران می‌باشد.
تاج پهلوی
تاج پهلوی در سال 1304 به دستور رضا شاه ساخته شد، تاج مخصوص رضا شاه و محمدرضا پهلوی در تاجگذاریهایشان بوده است؛ این تاج تنها به این دلیل ساخته شد که رضا شاه از شاهان قاجار تنفر داشت و مایل به استفاده از تاجی که به قاجار و شاهان قاجاری منتسب باشد، نبود. تاج پهلوی زیر نظر جواهرسازان معروف و مشهوری شبیه به تاج پادشاهان ساسانی ساخته شد، از جمله جواهرسازان به نامی که در طراحی و ساخت این تاج نقش داشتند، جواهرساز قفقازی، سراج الدین جواهری، و جواهرساز روسی، امیر بخارا.
تاج پهلوی ساخته شده از طلا و نقره است که در چهار طرف آن دارای چهار کنگره پله پله‌ای می‌باشد؛ این قسمت تاج مشابه تاج‌های ساسانیان ساخته شده است. در وسط و زیر کنگره پیشین تاج، یک تخمه الماس زرد درشت قرار گرفته که همانند خورشیدی است که اشعه‌های آن الماس‌های کوچک‌تر می‌باشد. در پشت این کنگره پیشین جقه پایه‌دار اسلمی کار گذاشته شده است. پشت تاج هم با پر قو تزیین شده. کلاه تاج از مخمل قرمز می‌باشد که در قبه آن تخمه زمرد در چنگ (قلاب) نشانده شده است. وزن تاج پهلوی در حدود 2 کیلو و 80 گرم، متشکل از 3380 قطعه الماس برلیان، 368 حبه مروارید غلطان جور، 5 قطعه تخمه درشت زمرد و 2 قطعه یاقوت کبود است.
تاج فرح پهلوی
تاج فرح در سال 1346 با بدنه پلاتین ساخته شد؛ برای ساخت این تاج کمپانی سازنده تاج، کلیف و آرپل، مجبور شد تا پایه پلاتین تاج را به ایران بیاورد، چون که محمدرضا پهلوی اجازه خروج جواهرات را از ایران نمی‌داد.
جقه نادری
جقه نادری از جواهرات بی‌نظیر این موزه است که قسمت بالای جقه، به شکل هفت شقه است، در دو طرف هر هفت شقه دو ریسه، برگ و گل الماس قرار گرفته. دو زمرد به صورت آویز از نوک شقه‌ها آویزان است.
شرابه‌های مروارید
مروارید مانند سنگ‌ها قابل تراش نیست و باید همان طور که استخراج می‌شود، مورد استفاده قرار بگیرد. این شرابه‌ها در واقع مرواریدهای بسیار ریزی هستند که با ظرافت، با نخ بافته شده‌اند که ظاهری مانند آویز پرده دارد. این شرابه‌ها برای تزیین تخت طاووس استفاده می‌شدند.
کره جواهرنشان
جواهرساز معروفی به نام ابراهیم مسیحی به دستور ناصرالدین شاه مامور ساخت این کره جغرافیایی جواهرنشان شد. این کره در سال 1291 هجری قمری با استفاده از جواهرات پیاده خزانه (جواهراتی که در ساخت آثار گرانقدر و ارزشمند استفاده نشده است) طراحی و ساخته شد. در کل تعداد 51.366 قطعه جواهر و 34 کیلوگرم طلا در روی کره نصب شده است. شاید استفاده از این کره برای نشان دادن موقعیت واقعی قاره‌ها و کشورها دقیق نباشد، چرا که مهارت سازنده این کره در جواهرسازی بوده است.
آسیا، امریکای شمالی و جنوبی و استرالیای کره جواهرنشان با یاقوت و لعل، ایران با الماس، تهران با یاقوتی معروف به اورنگ زیب، دماوند با یاقوت درشت، اروپا یاقوت، آفریقا یاقوت سرخ و کبود، اقیانوس‌ها و دریاها با زمرد تزیین و مرصع شده است. از الماس برای نشان دادن خط استوا استفاده کرده‌اند. اما در بین این همه شلوغی قاره و اقیانوس جواهرنشان، القاب ناصرالدین شاه نیز با الماس و منبت خودنمایی می‌کند.
تخت طاووس یا تخت خورشید
فرمانفرمای اصفهان، نظام الدوله محمد حسین خان صدر اصفهانی، به دستور فتحعلی شاه (دومین شاه قجر) در سال 1216 هجری قمری اجازه ساخت تختی عظیم، سترگ و مجلل چوبیِ طلاکاری شده با نقش خورشیدی زرنشان در بالای تخت، به نام تخت خورشید را داد. این تخت تا زمان ازدواج فتحعلی شاه با طاووس تاج الدوله به همین نام باقی مانده بود، اما پس از ازدواج به دلیل علاقه خاصی که فتحعلی شاه به طاووس خانم داشت، به تخت طاووس معروف شد.
پس از درگذشت فتحعلی شاه، در زمان ناصرالدین شاه تعمیرات جزئی روی تخت طاووس صورت گرفت، از جمله مصراع‌های مجزایی که اطراف تخت با خط نستعلیق با مینای لاجوردی روی زمینه زر در مورد تعمیرات انجام شده به دست ناصرالدین شاه صورت گرفته است. این تخت در زمان دیدار با درباریان و حتی سفرای خارجی استفاده می‌شده است.
تا قبل از انتقال تخت طاووس به خزانه جواهرات بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران (1360/06/17) در تالار کاخ گلستان نگهداری می‌شده است.
قابل ذکر است که این تخت با تخت طاووس هند (تختی که نادرشاه از هند آورده است) متفاوت است و تنها شباهت نامی دارند.