غار کتله‌خور غاری است خشکی - آبی که در استان زنجان ، شهرستان خدابنده و در 80 کیلومتری جنوب قیدار و 173 کیلومتری شمال همدان و 410 کیلومتری تهران و ۵ کیلومتری شهر کوچک گرماب واقع است . در بعضی مناطق غربی ایران به کوه کم ارتفاع "کَتَله" می‌گویند و احتمالاً وجه تسمیه این غار نیز همین است که در یکی از این کوه ها قرار گرفته ‌است و خورشید از پشت آن طلوع می‌کند و به جای کتله خورشید به آن کتله خور می گویند .
نخستین بار در بهار سال ١٣٣١ خورشیدی گروهی از سرشناس ترین کوهنوردان ایران از اعضای باشگاه "نیرو راستی" اقدام به کشف و بازدید غار کتله خور کردند . یکی از اعضای زنجانی گروه نامبرده به نام سید اسدالله جمالی اقدام به ثبت رسمی غار کرد . از آن پس غار کتله خور به عنوان پدیده شگرف طبیعی مورد توجه علاقه مندان غارنوردی قرار گرفته است . بنا به اظهارات یک گروه کوهنوردی از دانشگاه بوعلی همدان شکل‌گیری این غار به دوران ژوراسیک مربوط است (یعنی بیش از 120 میلیون سال قبل) .
ساختمان در زیر کوه‌ کتله خور قرار گرفته و از پایین دست دهانه آن رود شور که از شعبات فرعی قزل‌اوزن است جاری است . غار در منطقه مستطیل شکلی به ابعاد 2000×1500 متر به‌وجود آمده ‌است . در محل یاد شده عملکرد هوازدگی مکانیکی و نیروهای درونی به کمک یکدیگر تعدادی ترک یا گسل متقاطع را در محدوده داخلی این فضا به وجود آورده و به دلیل فراهم شدن سایر شرایط ، فرایند غارزایی شروع شده ‌است . دهانه غار در ارتفاع 1700متری از سطح دریا قرار دارد و اختلاف ارتفاع آن با ارتفاع چشمه‌ای که آبهای فرو رو حاصل از ریزش جوی غار را خارج می‌کند و به رود شور می‌ریزد ، 50 متر است .
ورودی غار یک دهلیز 4000 متری بوده با سقفی کوتاه و فاقد غار سنگ و چند دهلیز فرعی ، پس از دهلیز فرعی یک دالان وسیع 950 متری با سربالایی‌هایی به ارتفاع 2 متر و گودال های خشک قرار دارد که با دو شاخه 50 متری ادامه پیدا می‌کند و پس از عبور از یک سربالایی به تالار وسیعی پوشیده از چکنده و چکیده و ستون می‌رسد . در داخل تالار کوچک بلورین ، که به تالار ستون ها چسبیده چاهی به عمق 8 متر قرار دارد که احتمالاً محل خروج آب های فرو رو سازنده غار است .
در حال حاضر این غار به سه بخش فرهنگی ، تفریحی و ورزشی تقسیم شده ‌است . بخش ورزشی آن که تنها مورد استفاده غارنوردان و صخره‌نوردان قرار می‌گیرد ، حدود ۴ کیلومتر است که البته هنوز انتهای آن کشف نشده ‌است . بخش تفریحی غار نیز که جهت بازدید عموم مورد استفاده قرار می‌گیرد حدود 2 کیلومتر مسیر مستقیم است که گفته می‌شود این مسیر تنها 3/1 کل غار است . بخش فرهنگی غار نیز در بخش جنوبی آن قرار دارد . قسمت اصلی آن دالانی است طبیعی که جهت برگزاری مراسم های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد .
البته این دالان هیچگونه راه خروجی به بیرون نداشته و راه خروجی آن به صورت مصنوعی کنده شده اما خود دالان تماماً طبیعی بوده ‌است . غار کتله‌خور از لحاظ کیفیت بلورها و قندیل ها ، زیبایی و تعدد طبقات اولین غار آهکی جهان شناخته شده ‌است که توسط سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و هزینه شخصی به نام مهندس عالی که مهندس عمران فرمانداری زنجان بود در طول پنج سال آماده بهره‌برداری گشت . از بهره‌برداری اولیه این غار چیزی حدود 15 سال می‌گذرد که البته هنوز هم کاوش و فعالیت برای آماده‌سازی سایر قسمت‌های غار برای بازدید ادامه دارد .
غار کتله‌خور غاری است آهکی که در برخی نقاط آن گِل‌ رُس و خاک های حاوی اکسید آهن قابل مشاهده‌ است . این غار از نظر سنی تقریباً هم ‌سن غار علیصدر همدان است ؛ البته این دو غار از دو جهت با هم تفاوت دارند ؛ یکی اینکه غار علیصدر همدان غاری است کاملاً آبی ، حال آنکه غار کتله‌خور زنجان غاری است تقریباً خشکی . دوم اینکه آهک های غار کتله‌خور نسبت به آهک های غار علیصدر بسیار خالص‌تر هستند که این خود عاملی است جهت زیباتر شدن غار ، چرا که خالص بودن آهک ها موجب شفافیت آنها و در نتیجه عبور نور از قندیل‌ها می‌شود .
یک نکته جالب توجه در رابطه با غار کتله‌خور این است که شواهد و بررسی‌های انجام شده مؤید این موضوع است که این غار در نهایت به غار علیصدر در همدان متصل می‌شود . همچنین یکی دیگر از عجایب و زیبایی‌های این غار تعدد طبقات آن است که اینگونه غارها در جهان بسیار کم‌نظیر هستند . گمان می‌رود که این غار دارای 7 طبقه باشد که البته تاکنون تنها 3 طبقه آن کشف شده است . حدود 700 متر اولیه غار قطری حدود 70 سانتیمتر داشته ‌است به ‌طوری که رهنوردان اولیه غار این مسیر 700 متری را سینه‌خیز طی کرده و مسیر خود را با علامت گذاری مشخص کرده‌اند . 100 متر ابتدای غار محل زندگی انسان‌های نخستین بوده ‌است که این موضوع را اسکلت 80 انسانی که در این محل پیدا شده ‌است تأیید می‌کند .
گفتنی است که این اسکلت‌ها همچنان در این محل نگهداری می‌شوند . این غار دارای بخش‌های دیگری است که به ترتیب می‌توان میدان شیر خوابیده ، میدان بیستون ، میدان چهل‌ستون ، سه‌راهی کوهی ، میدان پنج‌شیر ، تالار عروس ، تونل قندیلی ، اتاق عقد ، پای فیل ، شتر باجهاز ، عروس و داماد ، میدان شمع ، دو جادوگر ، نخل سوخته ، میدان مریم مقدس و ... را نام برد . تمامی این بخش‌ها حاصل تجمع‌های مختلف آهکی است که هر کدام براساس شباهتی که به یکی از اشیاء اطراف ما داشته‌اند به این اسامی خوانده می‌شوند .
از ویژگی های منحصر به فرد این غار می‌توان وجود ستون های آهکی عظیم را نام برد که حاصل به هم پیوستن استالاکتیت‌ها و استالاگمیت‌های آهکی هستند که باعث شده‌اند که این غار خود نگهدارنده خود باشد یعنی اینکه این ستون های عظیم نقش نگهدارنده‌هایی را بازی می‌کنند که مانع از فرو ریختن سقف غار می‌شود . این غار در مراحل اولیه تشکیل خود غاری آبی بوده ‌است که در اثر انحلال آبی گاهی اوقات توده‌های عظیمی از سنگ ها از توده اصلی جدا شده‌اند . تشکیل طبقات متعدد این غار باعث شده ‌است که آب به طبقات زیرین نفوذ کرده و عملاً غار تبدیل به غاری خشکی گردد .
از دیگر ویژگی های بارز این غار می‌توان وجود قندیل های زیبا و شفاف آهکی و استالاکتیت‌های گُل‌کلمی را نام برد . وجود چشمه‌های آب بسیار زلال در اطراف این غار و حفره‌های متعدد طبیعی هم از ویژگی های منحصر به فرد این غار است . علاوه بر تمامی این مسائل در غار کتله‌خور همان طور که پیشتر آمد می‌توان تجمع‌های متفاوتی مشاهده کرد که یکی از این تجمع‌های زیبا و جالب ‌توجه استالاگمیت‌هایی است که بسیار شبیه عروس و داماد هستند و به همین اسم نامگذاری شده‌اند .
این غار در طول 120 میلیون سالی که از عمرش می‌گذرد دستخوش تغییر و تحولات بسیاری شده‌ است که برخی طبیعی و برخی هم مصنوعی بوده‌ است . از تغییرات طبیعی این غار می‌توان شکستگی های حاصل از زمین‌لرزه‌ها ، گسل‌خوردگی ها ، لغزش‌ها و ریزش‌ها را نام برد .